Autor: Ranko Bugarski
U sklopu romantičarsko-nacionalističkog Svetog trojstva jezika, nacije i države, jezik se doživljava kao glavni simbol, najvažnije i nezamenljivo obeležje nacije, garant njene posebnosti, pa i samog opstanka. Važna strategija jezičkog nacionalizma jeste da se u sopstvenom jezičkom varijetetu potenciraju ili izmisle razlike kako bi se on ustoličio kao samosvojan naspram blisko srodnih varijeteta.
Nacionalizam je izrazita vezanost za sopstvenu naciju, odanost i lojalnost naciji uzdignutoj na stepen kulta, spremnost da joj se služi kao uzvišena obaveza, izraz nacionalne svesti koja nadilazi sve druge grupne i pojedinačne interese. Ovo najčešće podrazumeva uzdizanje sopstvene nacije iznad svih drugih i traženje za nju prava koja se drugima odriču. To je i želja za samoodređenjem, odnosno politička ideologija sa ciljem sticanja i održavanja suvereniteta nad nekom istorijski značajnom teritorijom kao mitskom postojbinom nacije, koja vrhuni u težnji za sopstvenom državom.
Nacionalizam treba razlikovati od rodoljublja (ljubavi prema narodu) i patriotizma (ljubavi prema domovini); njihovo mešanje omogućuje demagoške manipulacije tipa „Ja sam nacionalista zato što volim svoj narod i ne vidim šta tu ima sporno“. Na drugoj strani, ekstremni nacionalizam etničkog tipa lako klizi u šovinizam (netrpeljivost prema drugim nacijama) i ksenofobiju (strah od stranaca). Takav zloćudni nacionalizam „krvi i tla“ je više mržnja prema drugim narodima nego ljubav prema svom. Slikovito rečeno, istinski patriota je spreman da umre za domovinu, a zagriženi nacionalista – da ubija za naciju.
Nacionalizam okuplja članove nacionalne skupine, istovremeno je razdvajajući od drugih takvih kolektiva; tako se uspostavlja suštinska opozicija Mi / Oni, gde se grupa Mi obavezno ocenjuje pozitivno, a grupa Oni negativno. Stoga nacionalizam insistira na podelama i strogim granicama: mora se znati ko je ko, i naročito šta je čije, i nema mešanja. Za nacionaliste je višenacionalna Jugoslavija bila neprirodna tvorevina, pa je rasturena kako bi svaki od njenih naroda bio svoj na svome; tako nije mogao da opstane ni „mešani“ srpskohrvatski jezik, a u okviru srpskog je neprihvatljiva „hrvatska“ latinica.
U sklopu romantičarsko-nacionalističkog Svetog trojstva jezika, nacije i države jezik se doživljava kao glavni simbol, najvažnije i nezamenljivo obeležje nacije, garant njene posebnosti, pa i samog opstanka. Uz to često ide uverenje da je sopstveni jezik (nekada zajedno sa pismom) najstariji i najvredniji; on je stoga stalno ugrožen, pošto se drugi trude da ga podražavaju ili prisvoje (u nekim verzijama, ukradu!). Veza s nacijom dovodi do raspaljivanja strasti i politizacije jezičkih razlika; važna strategija jezičkog nacionalizma jeste da se u sopstvenom jezičkom varijetetu potenciraju ili izmisle razlike kako bi se on ustoličio kao samosvojan naspram blisko srodnih varijeteta.
Manifestacija jezičkog nacionalizma ima u etnički mešovitim sredinama po celom svetu, od Kvebeka, preko Belgije i Katalonije, do Indije, često sa krajnje nepoželjnim posledicama. Tu je po pravilu reč o trvenjima između jezički različitih etničkih segmenata populacije, privilegovanih većinskih i manjinskih, koji se bore za svoja jezička prava. Međutim, specifičnost jugoslovenskog prostora je u tome što je ovde suštinski isti jezik raščerečen, i to čak na četiri dela. Razbijanju već krhke federacije od strane republičkih političkih i nacionalnih elita značajno su doprineli, kao prethodnica i pratilac ovog procesa, agresivni jezički nacionalizmi koji su na kraju porodili hrvatski, srpski, bosanski i crnogorski u statusu zasebnih nacionalnih jezika na području koje je dotada pokrivao zajednički srpskohrvatski/hrvatskosrpski jezik. Tako je ovaj jezik, sistematski zloupotrebljavan kao instrument raspirivanja međunacionalne mržnje, i sam postao žrtva razaranja – a sve to slédeći popularnu mitologiju po kojoj nema valjane nacije ili države bez sopstvenog jezika koji se ne bi delio sa drugima. (Koliko je ovo empirijski i naučno sasvim neutemeljeno uverenje i dalje živo, najbolje pokazuju neke zvanične reakcije na poznatu regionalnu Deklaraciju o zajedničkom jeziku iz 2017. godine, gde je sama reč zajednički na mnoge komentatore delovala kao crvena krpa).
Manifestacija jezičkog nacionalizma bilo je u svim narodima i republikama bivše Jugoslavije, a ima ih i u svim novonastalim državama, najviše u Srbiji, Hrvatskoj i Sloveniji. Agresivni srpski nacionalizam teži proširivanju po celom „srpskom etničkom prostoru“, dakle i u sredinama izvan Srbije, što drugi mogu doživeti kao pretnju svom teritorijalnom integritetu; njegovu suštinu predstavlja tvrdnja da je samo srpski pravi, „lingvistički“ jezik, dok su ostala tri naslednika srpskohrvatskog samo njegove „političke“ varijante. Defanzivni hrvatski i slovenački nacionalizam, nasuprot tome, zaokupljen je odbranom sopstvenih jezičkih granica od „najezde“ spolja, što podrazumeva naglašen purizam (inače karakterističan – ali tu zarad „rasne“ čistote – i za izrazito nacionalističke totalitarne režime poput fašističkog u Italiji, nacističkog u Nemačkoj ili ustaškog u Hrvatskoj tokom Drugog svetskog rata).
U skladu sa viđenjem zasebnog jezika kao nacionalne svetinje, izuzetno važno je postalo pitanje dovoljnog međusobnog razlikovanja novoustoličenih jezika, i tu su, sa samo delimičnim uspehom, primenjene različite strategije u slučaju hrvatskog, bosanskog i crnogorskog, kako bi se ovi vidno razlikovali međusobno a naročito od srpskog. Jedino srpski jezik nije bio podvrgnut takvom lingvističkom inženjeringu, ali je ovde identitetski neophodna osobenost potvrđena slavljenjem njegovog neprikosnovenog pisma – ćirilice.
U zaključku, jugoslovenski prostor sa svojim jezicima pruža obilje primera raznih nacionalizama – etničkog i državnog, istorijskog i savremenog, većinskog i manjinskog, i drugih. Pri tome ti nacionalizmi svoju mobilizacijsku moć i pogonsku snagu uveliko crpe iz osećanja ugroženosti; a bila ta ugroženost realna ili samo fiktivna, njome rutinski manipulišu samoproklamovani zaštitnici domaće nacije i njenog jezika.
*1 U broju 71 magazina Liceulice greškom je štampana nešto skraćena verzija ovog teksta. Uz izvinjenje autoru, ovde ga donosimo u celini.
